کویر تفتیده یا منبع درآمد؟/ نمک‌، کف دریاچه ارومیه را ۴ متر بالا آورد

پایگاه خبری و تحلیلی امین ارسباران: پژوهشگر محیط زیست و استاد دانشگاه می‌گوید: حدود ۸ میلیارد تن نمک در بستر دریاچه ارومیه نشست کرده که ارتفاع این نمک در بخش‌های عمیق دریاچه بیش از ۴ متر است و تنها از یک راه می‌توان آن را کنترل کرد تا بعدها گرفتار طوفان نمک نشویم.
به گزارش پایگاه خبری و تحلیلی امین ارسباران، حجم آب دریاچه ارومیه در سال ۱۳۷۵ یعنی در شروع بحران خشکسالیِ این دریاچه‌ی زیبا ۳۰ میلیارد مترمکعب بود اما حالا تنها ۱۰ درصد از آن حجم عظیم باقی مانده است؛ یعنی حدود ۳ میلیارد مترمکعب.
اسفند سال گذشته، طرح انتقال آب به دریاچه ارومیه از سد کانی‌سیب اجرا شد تا این دریاچه از خشکی نجات یابد و احیا شود. این پروژه که کار اجرایی آن از سال ۱۳۹۴ آغاز شده بود و فاز اول آن ۵ اسفند افتتاح شد، قابلیت آبرسانی سالانه حدود ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب مازاد به دریاچه ارومیه را دارد.
عملیات این طرح به این گونه است که آب از مخزن سد کانی‌سیب وارد تونل انتقال ۳۶ کیلومتری می‌شود، پس از آن با ورود به کانال ۱۱ کیلومتری، به رودخانه گدار می‌رسد و بعد از طی ۲۸ کیلومتر مسیر این رودخانه، وارد دریاچه ارومیه می‌شود.
بسیاری از فعالان محیط زیست، انتقال آب به دریاچه ارومیه را اقدامی موثر در جهت حفظ این دریاچه می‌دانند اما در عین حال معتقدند که انتقال آب به تنهایی نمی‌تواند گره‌گشای احیای دریاچه باشد و همزمان اقدامات دیگری نیز باید انجام شود. وگرنه نه تنها دریاچه خشک خواهد شد، بلکه تبعات زیادی نیز برای ساکنان منطقه خواهد داشت. یکی از تبعات خشکی این دریاچه که در آینده می تواند زندگی ساکنان را مختل کند، ریزگردهای نمک است.
کارشناسان معتقدند خشکی دریاچه ارومیه می‌تواند زندگی ۶ میلیون نفر ساکن منطقه را به شکل‌های مختلف تحت تاثیر قرار دهد. چراکه خشکی دریاچه موجب ایجاد ۸ میلیارد تن نمک در کف دریاچه شده و این نمک‌ها به تدریج می‌تواند تبدیل به ریزگردهای نمکی شود و بر زندگی روستاییان و شهرنشینان تاثیر منفی بگذارد.

پروفسور ناصر آق، پژوهشگر محیط زیست و عضو هیأت علمی دانشگاه ارومیه در گفتگو با همشهری‌آنلاین به این موضوع اشاره می‌کند که نمک‌های ایجادشده در بستر دریاچه ارومیه، کف این دریاچه را بیش از ۴ متر بالا آورده است.
پروفسور آق می‌گوید: دریاچه ارومیه، دریاچه‌ای کم‌عمق است و از ابتدا آب این دریاچه شورِ شور بود. اصلا این دریاچه به شوری‌اش در دنیا معروف است. این شوری مدام به خاطر تبخیر آب افزایش بیشتری پیدا کرد و سرانجام نمک‌ها شروع کردند به رسوب کردن در کف دریاچه و الان طبق مطالعات سازمان زمین‌شناسی کشور، حدود ۸ میلیارد تن نمک در بستر دریاچه ارومیه نشست کرده که ارتفاع ضخامت این نمک در بخش‌ شمالی و در جاهای عمیق دریاچه بیش از ۴ متر است! یعنی نمک، کف دریاچه را بیش از ۴ متر بالا آورده است.
این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: در بخش جنوبی دریاچه هم حدود ۲ متر نمک داریم. به اضافه رسوبات رودخانه‌ای که در زمان ورود آب از رودها به دریاچه مرتبا وارد دریاچه شده و همین باعث شده که کف دریاچه نسبت به سابق خیلی بالا بیاید. این موضوع باعث می‌شود مقدار آبی که وارد دریاچه می‌شود، سریع پخش شود و همان مقدار هم خیلی زود تبخیر شود. مثل این که آب را در یک سینیِ تخت بریزید.
این پژوهشگر محیط زیست به طرح انتقال آب کانی‌سیب اشاره می‌کند و می‌گوید: مقدار آبی که از طریق این سد وارد دریاچه ارومیه می‌شود، حجم زیادی نیست. قرار بود سالانه ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب از طریق سد کانی‌سیب که به زاب معروف است، وارد دریاچه شود اما الان تازه فاز اول آن شروع شده که ۳۰۰ میلیون مترمکعب است و خیلی ناچیز است. سطح یا کف دریاچه هم که همان طور که گفتم، به شدت تخت شده و گودی ندارد. به همین دلیل مقدار آبی که وارد آن می‌شود، سریع پخش شده و آماده تبخیر می‌شود.
این استاد دانشگاه می‌گوید: الان چند سالی است که کلا بارندگی زیادی در استان نداریم، ورودی آب هم از رودخانه‌ها قطع است و در این فصل هیچ وقت جریان آب از رودها نداشتیم. بنابراین از الان تا حدود ۳ ماه آینده یعنی تا ۱۵ مهرماه، تبخیر زیادی در این دریاچه خواهیم داشت و این مقدار آب انتقالی نمی‌تواند کمکی به احیای دریاچه کند. البته هر اقدام دیگری هم انجام شود، باز هم احیای کامل غیرممکن خواهد بود. قبلا هم گفتم اگر اقدامات دیگری هم انجام شود، فقط نصف دریاچه احیا می‌شود. آن هم به شرطی که دریاچه را به دو قسمت تقسیم کنیم. این موضوع را من از ۱۶ سال پیش دارم می‌گویم. ما چاره‌ای جز این نداریم که طرح احیای فازبندی‌شده را اجرا کنیم.

طرح انتقال آب به تنهایی موثر نیست/ آب ورودی به دریاچه بلافاصله تبخیر می‌شود
این پژوهشگر محیط زیست تاکید می‌کند: ما نباید اجازه بدهیم که آب انتقالی به دریاچه ارومیه در دریاچه پخش شود تا حداقل در فاز اول ۲۵ درصد از دریاچه احیا شود. اگر همان فاز یک درست و نتیجه‌بخش و در حد همان ۲۵ درصد اجرا شود، دریاچه می‌تواند کلی تولیدات داشته باشد و کلی ثروت خلق کند. در این دریاچه می‌توان سالانه ۵۰۰ تن آرتمیا/ Artemia (جانداری سخت‌پوست که در آب‌های شور زندگی می‌کند) تولید کرد که ارزش این میزان حداقل ۱۵۰۰ میلیارد تومان است. این مبلغ می‌تواند هزینه‌های احیای دریاچه را هم تامین کند.
دکتر آق می‌گوید: ما قبلا ۱۲ رودخانه دائمی داشتیم که در طول سال آب در آنها جریان داشت و آب این ۱۲ رودخانه مرتبا وارد دریاچه ارومیه می‌شد. ولی الان دیگر این اتفاق نمی‌افتد. الان همه رودخانه‌های دائمی، فصلی شده‌اند. ۱۷ رودخانه فصلی هم داشتیم که الان آنها هم آب خیلی کمی دارند. چون تحت تاثیر تغییرات اقلیمی، الگوی بارش‌ها آن قدر تغییر کرده که باران‌های کوتاه‌مدتی می‌بارد که به آن باران زیر ۵ میلیمتر گفته می‌شود. باران‌هایی که زود تبخیر می‌شوند. روانابی هم دیگر وجود ندارد که بخواهد وارد دریاچه ارومیه شود. این دیگر تغییر اقلیم است و دست کسی نیست.

راه حل کنترل نمک‌های دریاچه ارومیه/ نمک‌ها را با پلاستیک بپوشانیم
پروفسور آق درباره راه حل کنترل نمک‌های دریاچه ارومیه هم می‌گوید: می‌توان روی نمک‌های دریاچه را پوشاند. این کار خیلی بزرگ و دشواری نیست. درست است که وسعت نمک در این دریاچه زیاد است، اما با هر چیزی که گران نباشد و ماندگاری بالایی هم داشته باشد، می‌توان روی آن را پوشاند. به طوری که حتی طوفان و تندباد هم نمی‌تواند تکانش بدهد. این پوشش، پلاستیک‌هایی از جنس ورق ژئومِمبِران است که در کف استخرها هم استفاده می‌شود. بعدها هم هر وقت خواستیم، می‌توانیم آنها را برداریم. با این شیوه می‌توان جلوی ریزگردهای نمکی را گرفت.
این استاد دانشگاه تاکید می‌کند: این اقدام اگر در برنامه مسئولین نباشد هم باید در دستور کار قرار گیرد. همه جا که کانون ریزگرد نیست. بخش‌هایی که به عنوان کانون ریزگرد شناسایی شده‌اند را می‌شود با این ورق‌ها پوشاند. تا وقتی که دوباره در مصرف آب صرفه‌جویی کنیم و مجددا آب وارد دریاچه کنیم، آن موقع می‌توان این پلاستیک‌ها را هم برداشت.
این پژوهشگر محیط زیست می‌گوید: تا حالا خیلی درباره تبعات خشکی دریاچه ارومیه هشدار داده شده است. عیسی کلانتری، رئیس سابق سازمان حفاظت محیط زیست هشدار داده بود که این مساله باعث می‌شود ۶ میلیون نفر از منطقه کوچ کنند. البته کوچ و مهاجرت مردم این منطقه چیز جدیدی نیست. از مدت‌ها پیش، خیلی از ساکنان استان برای یافتن کار به استان‌های دیگر می‌رفتند. ولی خشکی دریاچه ارومیه می‌تواند این موضوع را به خاطر بحران‌هایی که پیش خواهد آمد، تشدید کند. اما این که به این زودی شهرهای بزرگ آذربایجان بر اثر خشکی دریاچه و ریزگردهای نمکی و بیکاری و … تخلیه شوند، خیر، چنین چیزی رخ نخواهد داد. حداقل تا یکی دو دهه آینده اتفاق نخواهد افتاد. حالا بعدها چه خواهد شد، فعلا نمی‌دانیم.