نگارنده: محمد جام کسری*

پایگاه خبری و تحلیلی امین ارسباران: هر سال بهترین و بدترین شهرهای جهان برای سکونت به لحاظ شاخص کیفیت زندگی یا همان شاخص زیست‌‌‌پذیری منتشر می شود. در تازه ترین گزارش که توسط واحد اطلاعات اکونومیست (EIU) از «شاخص زیست‌پذیری شهرهای جهان» در مارس ۲۰۲۳ منتشر شد، گویای آن است که شرایط زندگی در شهرهای سراسر جهان از وخامت ناشی از همه‌گیری کووید-۱۹ به طور کامل بهبود یافته است. در این گزارش شرایط زندگی ۱۷۳ شهر منتخب جهان بر اساس بیش از ۳۰ معیار در پنج شاخه اصلی؛ ثبات، آموزش، فرهنگ و محیط زیست، سلامت و زیرساخت مورد بررسی قرار گرفته است. در این رتبه بندی، وین پایتخت اطریش برای دومین سال متوالی جایگاه نخست زیست پذیرترین شهر جهان را به خود اختصاص داده است. این شهر در سال ۲۰۲۱ و در طول همه¬گیری کرونا در رتبه¬بندی جهانی سقوط کرد، اما در سال ۲۰۲۲ به رتبه اول بازگشت. در سال ۲۰۲۳ نیز جایگاه خود را به لطف ترکیب بی¬نظیری از ثبات، زیرساخت¬های شهری خوب، آموزش قوی و خدمات بهداشتی و درمانی و بسیاری از امکانات حفظ کرد. پس از آن شهرهای کپنهاگ در دانمارک، ملبورن و سیدنی در استرالیا، ونکوور در کانادا، زوریخ در سوئیس، کلگری در کانادا، ژنو در سوئیس، تورنتو در کانادا و اوزاکا در ژاپن و اوکلند نیوزلند (به‌طور برابر) به ترتیب جایگاه‌های دوم تا دهم شهرهای زیست‌پذیر جهان را به خود اختصاص داده اند. جالب آنکه ملبورن و سیدنی در استرالیا که به ترتیب جایگاه‌های سوم و چهارم شهرهای زیست‌پذیر دنیا را در سال ۲۰۲۳ به خود اختصاص داده است، نسبت به سال‌های گذشته از رتبه‌های پایین‌تر به پنج شهر برتر جهان راه پیدا کرده است که محققان علت این امر را به ارائه خدمات درمانی کارآمد، به‌ویژه طی دوران شیوع کرونا، نسبت داده‌اند.
در سال ۲۰۲۳، شاخص زیست پذیری شاهد بهبودهایی بود و از امتیاز شاخص ۲/۷۳ از ۱۰۰ در سال ۲۰۲۲ به ۲/۷۶ در سال جاری رسید. این تا حدودی به دلیل فروکش نهایی همه‌گیری کووید-۱۹ و همچنین بهبود نمرات مراقبت‌های بهداشتی و آموزش در چندین شهر در آسیا، خاورمیانه و آفریقا است. تنها حوزه ای که شاهد کاهش بود، مقوله «ثبات» بود که منعکس کننده درک فزاینده از فساد و ناآرامی¬های مدنی در بحبوحه بحران هزینه¬های زندگی و همچنین افزایش جرم و جنایت و وقوع جنگ در چندین شهر جهان است.
همانطور که جدول زیر نشان می¬دهد، وین با کسب امتیاز ۴/۹۸ به عنوان قابل زندگی ترین شهر جهان شناخته شده است. پایتخت اتریش در طول پنج سال گذشته چهار بار به دلیل گزینه‌های بی‌شماری برای فرهنگ و سرگرمی و همچنین ثبات، زیرساخت خوب و مراقبت‌های بهداشتی عالی رتبه اول را کسب کرده است. کانادا با سه کلانشهر (ونکوور، کلگری و تورنتو) در بین ۱۰ کشور برتر، بهترین کشور را نمایندگی می کند. استرالیا نیز عملکرد خوبی داشته و ملبورن و سیدنی هر دو به بالاترین رتبه‌بندی صعود کرده‌اند.

در انتهای این فهرست دمشق، شهر جنگ‌زده سوریه، پایین‌ترین جایگاه شهرهای جهان را از نظر زیست‌پذیری به خود اختصاص داده است و شرایط زندگی در آن نسبت به سال‌های گذشته نه‌تنها بهتر نشده، بلکه وضعیت بحرانی‌تری را نیز تجربه کرده است. پس از آن طرابلس در لیبی و الجزایر در الجزایر قرار دارند که با در نظرگیری سه عامل ناآرامی‌های اجتماعی، تروریسم و جنگ در رده آخر این جدول قرار دارند.

در این رتبه بندی هیچ یک از شهرهای ایران جایگاهی ندارند. تهران در نسخه ۲۰۲۲ این گزارش، جزو بدترین شهرهای جهان برای زندگی شناخته شد به‌طوری که در بین ۱۷۲ شهر منتخب در نسخه پارسال، رتبه تهران، ۱۶۳ شد؛ یعنی شهر دهم در لیست بدترین‌‌‌ها. تهران امسال(۲۰۲۳) از لیست بدترین‌‌‌ها خارج شده اما همچنان در رنکینگ شهرهای زیست‌‌‌پذیر، جزو شهرهایی قرار دارد که کیفیت زندگی در آنجا پایین است. در این شرایط نمی‌توانیم انتظار بهبود رتبه تهران یا دیگر شهرهای برجسته کشور در رتبه‌‌‌بندی‌‌‌های جهانی زیست‌‌‌پذیری و کیفیت زندگی را داشته باشیم.
واقعیت این است که جریان عمومی شهرسازی در تمام شهرهای ایران چه پایتخت و دیگر شهرهای بزرگ و حتی شهرهای نسبتا کوچک شبیه به یکدیگر شده و الگوی توسعه بر پایه تخریب محیط‌زیست، تراکم فروشی و بی‌‌‌توجهی به زیرساخت‌‌‌ها و روساخت‌‌‌های موردنیاز زندگی شهری شکل گرفته است. به عبارت دیگر مساله امروز توسعه شهری در ایران، بی‌‌‌توجهی به کیفیت زندگی است. در الگوهای رایج توسعه شهری در کشور ما، حتی آنچه مبنای روابط اجتماعی شهروندان با یکدیگر را تشکیل می‌دهد، مانند فضاهای عمومی و فضاهای گذران اوقات فراغت، زمین‌‌‌های بازی و امکانات تفریحی کودکان و نظایر آن، در توسعه شهری جدید شهرهای کشور تقریبا حذف شده است. نمونه بارز آن را می‌توان در نحوه شکل‌‌‌گیری شهرهای جدید به ‌عنوان یکی از نمونه‌‌‌های متاخر توسعه شهری جدید مشاهده کرد که اتفاقا در جریان ایجاد و توسعه این شهرها، ظاهرا تنها چیزی که برای سیاستگذار شهری مهم نبوده، کیفیت زندگی است و هماهنگی با محیط‌زیست و اهمیت به شاخص‌‌‌های محیطی به کلی از ملاحظات شهرسازی و توسعه شهری حذف شده است.
به عنوان مثال؛ «دسترسی به مسکن در استطاعت» یکی از متغیرهای مهم در گزارش اکونومیست از زیست‌‌‌پذیری شهرها بوده است. حال آنکه در نبود جریان سالم توسعه شهری در ایران، ساخت‌وسازها حتی به تامین مسکن در استطاعت برای اقشار مختلف جامعه منجر نشده است؛ طوری که مسکن در ایران به نوعی حتی جایگزین «پول ملی» شده است. در واقع هر فردی که پولی در اختیار داشته باشد، درصدد است آن را بلافاصله به یک دارایی پایدار دیگر تبدیل کند تا به این ترتیب حفظ ارزش کند. چرا که پول اگر پول بماند تحت‌تاثیر تورم خورنده قرار می‌گیرد؛ اما اگر تبدیل به مسکن یا در وهله دوم تبدیل به دارایی‌‌‌های دیگر مثل خودرو شود، ارزش آن حفظ خواهد شد. در نهایت به واسطه روندی که در اقتصاد کشور طی شده، دسترسی به مسکن دشوار شده و قطعا این موضوع در پایین بودن رتبه تهران و دیگر شهرهای کشور تاثیرگذار بوده است.
در این زمینه، نتایج گزارش تحقیقی که با عنوان «سنجش کیفیت زندگی در پایتخت» توسط مرکز پژوهش های مجلس انجام شده حاکی از آن است که؛ تهران در ظاهر طی دو دهه گذشته توسعه پیدا کرده، اما برآیند آنچه تحت عنوان «ابرسرمایهگذاری شهری» خرج فیزیکِ پایتخت شده، نه تنها به رضایت تهرانیها از «خدمات شهری- سکونتی» منجر نشده، بلکه اثر معکوس بر «کیفیت زندگی» پایتختنشینها گذاشته است. به طوری که به‌ دلیل «سرریز جمعیت از ظرفیت سکونت» در تهران، سطح کیفیت زندگی در وضعیت «بحران» قرار دارد و به سمت «اوج بحران» در حرکت است.
به عبارتی، در حال حاضر آنچه در توسعه شهرهای ایران اهمیت دارد، فقط «مسکن‌‌‌سازی» و «بارگذاری بیشاز حد ظرفیت» شهرها است که عمدتا نشأت‌گرفته از نیاز مالی شهرداری‌‌‌ها جهت تامین منابع برای پرداخت حقوق و اجرای پروژه‌‌‌های جاری است. بنابراین، در نبود منبع درآمد سالم و پایدار برای شهرداری‌‌‌ها، چه بخواهیم و چه نخواهیم این زیست‌‌‌پذیری و کیفیت زندگی است که از ملاحظات و اولویت¬های سیاستگذاران حذف می‌شود. مدیران شهری برای داشتن منابع مالی موتور ساخت‌وساز را تا جایی که بتوانند روی دور تند روشن نگه می‌‌‌دارند و نتیجه این مدل توسعه شهری، چیزی جز افت کیفیت زندگی برای ساکنان آن نخواهد بود. این گزارش علت اصلی سقوط کیفیت زندگی در تهران را «بارگذاری (ساخت‌وساز) بیشاز حد ظرفیت شهر» طی سنوات گذشته معرفی کرده و تاکید کرده که وضعیت امروز تهران زنگ خطری است برای دیگر کلانشهرهای کشور که عموما در تنظیم اسناد و برنامه‌‌‌های شهری از تهران دنباله‌‌‌روی می‌کنند، محسوب می‌شود.
در کل سه مساله مهم در شهرهای ایران نادیده گرفته شده که هر سه این موارد باعث شده تا کیفیت زیستی در شهرهای ایران آنطور که باید مناسب نباشد؛ عدم حفاظت از بهترین‌های گذشته، عدم توجه به نیازهای کنونی و نداشتن برنامه مناسب برای بهبود وضعیت در آینده.

* کارشناس ارشد برنامه ریزی شهرداری تبریز