تعداد بازدید: ۱ پرده برداری از کامل ترین نسخۀ خطّی کلیّات شمس الدّین محمّد حافظ شیرازی از کتابخانۀ سلطان القرّائی محمّدامین سلطان القرّائی در سی و ششمین سال فقدان علامه جعفر سلطان القرائی از کامل ترین نسخۀ خطّی دیوان شمس الدّین محمّد حافظ شیرازی از کتابخانۀ سلطان القرّائی پرده برداری شد. ۲۷ دی ماه […]
تعداد بازدید: ۱
پرده برداری از کامل ترین نسخۀ خطّی کلیّات شمس الدّین محمّد حافظ شیرازی از کتابخانۀ سلطان القرّائی
محمّدامین سلطان القرّائی
در سی و ششمین سال فقدان علامه جعفر سلطان القرائی از کامل ترین نسخۀ خطّی دیوان شمس الدّین محمّد حافظ شیرازی از کتابخانۀ سلطان القرّائی پرده برداری شد.
۲۷ دی ماه ۱۳۶۷ یاد آور خاموشی شمع حیات اوست.
نسخۀ خطّی نفیس در قطع ۱۱×۵/۱۸ سانتی متر در ۲۲۰ ورق و ۴۴۰ صفحه با مسطر ۱۵ قریب ۶۰۰۰ بیت با جلد روغنی (رویه های بیرون و درون هر دو) گل و بوته و تجلید مجدّد یافته به خطّ کاتب ابن جمشید، مقصود به ربیع الاول ۱۰۰۷ تحریر یافته است.
نسخۀ خطّی علاوه بر غزلیّات شاعر شهیر حافظ شیرازی شامل دیگر آثار او نیز می شود. در ابتدای نسخه که ورقی از اوّل آن سقط شده است؛ مقدّمۀ جامع دیوان حافظ واقع است. این مقدّمه که بسیاری آن را به شمس الدّین محمّد گلندام منتسب می دارند؛ از عبارت: “و جواهر منظوم صلوات بی نهایات و زواهر منثور تحیّات بی منتهی و غایات نثار روح پر فتوح و صدر مشروح زبان آوری که ندای جان فزای …” تا آخر مقدّمه کامل و بی نقص است.
پس از این مقدّمه در آغاز نسخه خطّی قصائد، مسدّسی در مدح امام رضا، ترجیع بند، ترکیب بند، مدح سلاطین و صاحب منصبان زمان خود و مخمّسی در آخر آن ها آورده می شوند. در انتهای مخمّس عبارت “تمّت المخمّس فی شهر شعبان” نگاشته شده است. سپس مشروح غزلیّات شاعر تحریر می شوند.
پس از نگارش مشروح غزلیّات؛ قطعات، مثنوی ها و رباعیّات تحریر می گردند و در پایان رقم و اختتامیّه کاتب مقصود بن جمشید نقش می بندد.
نسخۀ خطّی به طرز بسیار استادانه ای متن و حاشیه شده است. دو سرلوح بسیار ظریف و لطیف، اوّلی در ابتدای بخش قصائد و دومی در آغاز بخش غزلیّات خود نمایی می کنند. دو صفحه اوّل هر قسمت در
بخش های مقدّمۀ جامع دیوان، قصائد و غزلیّات مذهّب و طلا انداز هستند. تمامی صفحات نسخه خطّی مجدول به زر، لاجورد و کمند مشکی، رکابه دار و بین اشعار و غزلیّات مذهّب به نقش برگ و بوته می باشند.
دکتر مهدی بیانی در جلد سوم احوال و آثار خوشنویسان در مورد نسخۀ خطّی یاد شده و کاتب آن چنین می نگارد: “مقصود بن جمشید از کاتبان گمنام قرن یازدهم و به خطّ وی یک نسخۀ دیوان حافظ در مجموعۀ آقای سلطان القرّائی است؛ به قلم کتابت خفیّ خوش که چنین تمام می شود: تمّت الدّیوان خواجه شمس الدّین محمّد حافظ شیرازی علیه الرّحمه و المغفره، به تاریخ شهر ربیع الاوّل سنه ۱۰۰۷، کتبه العبد المذنب الرّاجی … ابن جمشید، مقصود …”
همان گونه که مذکور افتاد؛ ابتدای نسخۀ خطّی با مقدّمۀ جامع دیوان که ورق نخست آن سقط شده است؛ شروع می شود. مقدّمۀ مزبور به صورت ذیل پایان می یابد:
“…. و باعث بر ترتیب این کتاب و تبویب این ابواب گشت. امید به کرم واهب الوجود مفیض الخیر و الجود آن است که قایل و ناقل و سامع و جامع را در خلال این احوال و ایثار این اشغال حیاتی تازه و مسرّتی بی اندازه کرامت گرداناد. و انّه علی ما یشاء قدیر و بالاجابه جدیر و الله الموفّق و المستعان و الحمد لله العالمین و صلّ علی محمّد و آله و عترته الطّاهرین. تمّ بعون الله تعالی – تمّ.”
در ذیل این صفحه اثر دو مُهر نمایان می باشد. سجع مُهر اوّلی چنین است:
“لا اله الّا الله الملک الحقّ المبین – عبده محمّد جعفر – ۱۱۰۴”
پس از این مقدّمه، بخش قصائد آغاز می گردد و درابتدای آن سرلوحی ظریف و زیبا خود نمایی می کند. در این بخش، تعداد هشت قصیده آورده می شوند که اوّلی شامل ستایش و ثنای باری تعالی با دو بیت ذیل در مطلع آن:
مقدّری که آثار صنع کرد اظهار سپهر و مهر و مه و سال و ماه و لیل و نهار
مدار سیر کواکب به امر کن فیکون قرار داد برین طاق گنبد دوّار
و هفت قصیدۀ باقی در مدح سلاطین و صاحب منصبان وقت می باشند. بعد از بخش قصائد، مسدّسی با ۹ بند در مدح علی بن موسی الرضا، امام رضا (ع) تحریر می گردد. نخستین بند مسدّس چنین است:
ای حریم بارگاهت کعبه عزّ و علا نور چشم مصطفی یعنی علی موسی رضا
ماه گردون ولایت جمع شمع اصطفا میوۀ بستان جنّت بلبل نیکو سرا
دایما از غیب می آید به گوشم این ندا
کالسّلام ای حضرت شاه خراسان السّلام
و آخرین بند آن مسدّس:
مرغ روحم در هوای تست یا سلطان دین همچو مرغ نیم بسمل اوفتاده بر زمین
یک زمان ای شاه من بر حال مسکینان ببین خاصّه حافظ را که دارد داغ مهرت بر حسین
گوید از صدق و صفا هر دم به آواز نوین
کالسّلام ای حضرت شاه خراسان السّلام
سپس بعد از تحریر غزلی به شرح ذیل:
تنم ز رنج فراوان دمی بیاساید دلم ز انده بی حد همی بفرساید
ز بس غمان که بدیدم چنان شدم که مدام ز دیده های روان سیل غم فرو آید
دو چشم من رخ من زرد دیده دانست ازو به خون دل او را همی بیالاید
که گر ببیند بدخواه روی من روزی به چشم او رخ من زرد رنگ ننماید
زمانه واستد از من هر آنچه بود مرا به جز مشقّت و محنت که پیش من باید
درین زمانه که یاران من ز من بیزار چنان که دشمن ازین ورطه ام نبخشاید
اگر ننالم گویند نیست حاجتمند و گر بنالم گویند ژاژ می خاید
ازین نباشم حافظ حزین خدا گویم دری نبندد تا دیگری بنگشاید
ترجیع بندی با ۷ بند نگارش می شود. بند اوّل آن چنین است:
ای داده به باد دوستداری اینست وفا و عهد و یاری؟
آخر دل ریش دردمندم تا چند به دام غم سپاری؟
از زلف تو حاصلی ندارم جز شیفتگیّ و بی قراری
هر چند که سوختی به جورم کردم من خسته سازگاری
ای جان عزیز بر ضعیفان تا کی کنی این جفا و خواری؟
گفتم مگر از سر ترحّم دست از ستم و جفا بداری
چون هست امید آن که روزی بر عاشق خسته رحمت آری
آن به که ز صبر رخ نتابم
باشد که مراد دل بیابم
بعد ترکیب بندی با ۶ بند تحریر می یابد. بند نخستین ترکیب بند چنین است:
ساقی اگرت هواست با می جز باده میار پیش ما هی
سجّاده و خرقه در خرابات در گلشن جان ندای یا حی
با درد درا به کوی درمان وانجا بنگر ز عشق لا شی
بخرام به کوی عشقبازان تا روی ترا مدد دهد پی
یک مفلس پاکباز در عشق بهتر ز هزار حاتم طی
سلطان صفت آن بت پری روی می آمد و خلق شهر از پی
مردم نگران به روی خوبش وز شرم گرفته عارضش خوی
حافظ ز غم تو چند نالد آخر من دل شکسته تا کی؟
بنشینم و با غم تو سازم
جان در سر و کار عشق بازم
بعد از آن مخمّسی با ۱۱ بند آورده می شود. بند نخستین مخمّس:
در عشق تو ای صنم چنانم کز هستی خویش در گمانم
هر چند که زار و ناتوانم گر دست دهد هزار جانم
در پای مبارکت فشانم
و واپسین بند مخمّس:
ای وصل تو اصل شادمانی دایم به مراد دل نمانی
با حافظ خود بگو عنانی هر حکم که بر سرم برانی
سهلست، ز خویشتن مرانم
و در آخر آن همان طور که گفته شد؛ عبارت “تمّت المخمّس فی شهر شعبان” نقش می بندد. سپس بخش مشروح غزلیّات شروع می شود که در ابتدای آن سرلوحی لطیف و زیبا کارسازی شده است. بخش
مشروح غزلیّات که در ۳۴۸ صفحه تحریر یافته؛ شامل حدود ۵۵۰ غزل می شود. غزل نخستین، غزل معروف با مطلع:
الا یا ایّها السّاقی ادر کاساً و ناولها که عشق آسان نمود اوّل ولی افتاد مشکل‌ها
می باشد و غزل واپسین چنین است:
آن غالیه خط گر سوی ما نامه نوشتی گردون رقم هستی ما در ننوشتی
هر چند که هجران ثمر وصل برآرد دهقان جهان کاش که این تخم نکشتی
آمرزش نقد است کسی را که در اینجا یاریست چو حوریّ و سرائی چو بهشتی
تنها نه منم کعبۀ دل بتکده کرده در هر قدمی صومعه ای هست و کنشتی
در مصطبۀ عشق تنعّم نتوان کرد چون بالش زر نیست؛ بسازیم به خشتی
تا کی غم دنیای دنی ای دل دانا حیفست ز خوبی که بود عاشق زشتی
آلودگی خرقه خرابیّ جهانست کو راه روی، اهل دلی، پاک سرشتی؟
از دست چرا هشت سر زلف تو حافظ تقدیر چنین بود؛ چه کردی که بهشتی؟
پس از مشروح غزلیّات شاعر، مقطّعات و قطعات آغاز می گردد. این بخش که در ۱۷ صفحه تحریر شده است؛ شامل ۵۲ قطعه شعر حافظ می باشد. دو بیت ابتدائی نخستین قطعه چنین است:
دل منه بر دنیی و اسباب او زان که از وی کس وفاداری ندید
کس عسل بی نیش ازین دکّان نخورد کس رطب بی خار ازین بستان نچید
و قطعه شعر معروف حافظ در میان آن ها:
سال و فال و مال و حال و اصل و نسل و تخت و بخت باشدت در شهریاری بر مراد و بر دوام
سال خرّم، فال نیکو، حال سالم، مال پر اصل ثابت، نسل باقی، تخت عالی، بخت رام
و مادّه تاریخ وفات “قرب طاعت”، دلالت کننده بر سال ۷۸۲ قمری، سال وفات شیخ بهاء الدّین قاضی عصر شاه شجاع درمیان قطعه شعر ها:
بهاء الحق و الدّین طاب مثواه امام سنت و شیخ جماعت
چو می رفت از جهان این بیت می خواند بر اهل فضل و ارباب بلاغت
به طاعت قرب ایزد می توان یافت قدم در نه گرت هست استطاعت
به این دستور تاریخ وفاتش برون آر از حروف (قرب طاعت)
و آخرین قطعه شعر:
نیم تنی ملک سلیمان گرفت کرد مسخّر همه روی زمین
پنبۀ غفلت بدراور ز گوش چشم گشا؛ قدرت یزدان ببین
پای نه و خنگ فلک زیر ران دست نه و ملک به زیر نگین
این همه او می کند؛ او می دهد کیست که گوید که چنان یا چنین
بعد از نگارش قطعات، بخش مثنوی ها تحریر می شوند. نخستین مثنوی چنین است:
هر که آمد در جهانِ پر ز شور عاقبت می بایدش رفتن به گور
در ره عقبی است دنیا چون پلی بی بقا جائی و ویران منزلی
دل منه بر این پل پر ترس و بیم برگ ره ساز و مشو اینجا مقیم
نزد اهل معنی این کاخ سپنج هست چون ویرانۀ خالی ز گنج
راستی درّ حقیقت سفته اند عارفان، کین خانه را خوان گفته اند
خوان اقامت را نشاید؛ درگذر این جهان بر کس نپاید؛ درگذر
دور باش از دوستیّ مال و جاه زان که مالت مار و جاهت هست چاه
من گرفتم؛ خود توئی بهرام گور خواهی افتاد آخر اندر دام گور
گر نه کوری؛ کور، می بین گفتمت یک زمان بی کار منشین گفتمت
هیچ کس را نیست زین منزل گریز از گدا و شاه و از برنا و پیر
ای که بر ما بگذری دامن کشان از سر اخلاص الحمدی بخوان
در این بخش که در ۱۸ صفحه نگارش یافته است؛ پنج مثنوی آورده می شود که شامل دو ساقی نامه می باشد. مثنوی معروف حافظ با مطلع:
الا ای آهوی وحشی کجائی مرا با تُست چندین آشنائی
که در بسیاری از نسخ دیگر با ۲۹ بیت آمده؛ در این نسخۀ خطّی ۴۲ بیت است. یکی از دو ساقی نامه تحریر شده در این محل بسیار شبیه ساقی نامه حافظ با مطلع:
بیا ساقی آن می که حال آورد کرامت فزاید کمال آورد
می باشد. لیکن این ساقی نامه که در نسخ دیگر ۵۸ بیت است؛ در این نسخۀ خطّی ۷۸ بیت می باشد. پس از اتمام تحریر پنج مثنوی شامل دو ساقی نامه یاد شده؛ آخرین بخش نسخۀ خطّی نگارش می شود و آن بخش رباعیّات است. این بخش که در ۱۸ صفحه تحریر یافته است؛ شامل ۸۸ رباعی می گردد. دو رباعی در ابتدا چنین است:
رباعی اوّل:
جز نقش تو در نظر نیاید ما را جز کوی تو رهگذر نیاید ما را
خواب ار چه خوش آمد همه را در عهدت حقّا که به چشم در نیاید ما را
رباعی دوم:
با دوست نشین و باده و جام طلب بوس از لب آن سرو گلندام طلب
مجروح چو راحت جراحت طلبد گو از سر نیش تیز حجّام طلب
همچنین دو رباعی از انتهای بخش رباعیّات ذیلاً تحریر می گردند:
رباعی اوّل:
ای سایۀ سنبلت سمن پرورده یاقوت لبت درّ عدن پرورده
همچون لب خود مدام جان می پرور زان راح که روحست به تن پرورده
رباعی دوم:
حافظ ورق سخن گذاری طی کن وین خانۀ تذویر ربائی پی کن
(این خانۀ درد و غم که کاشانۀ) تست دم در کش و جام عیش پر می کن
در پایان نسخۀ خطّی نیز به همان گونه ای که مرقوم افتاد؛ تاریخ و رقم تحریر نسخه به شرح مذکور آورده می شود.
نسخۀ توصف شده در سی و ششمین سال خاموشی علامه جعفر سلطان القرائی و سوّمین سال فقدان بانو ناهید خواجه نصیری نوادهٔ دختری وی پرده برداری گردید. بانو ناهید خواجه نصیری خانۀ جدّ مادریش، خانۀ علامۀ فقید جعفر سلطان القرّائی را که به همّت میراث فرهنگی استان در خرداد ماه سال ۱۳۸۶ به شمارۀ ۱۹۲۰۴ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده بود؛ در اسفند ماه ۱۳۸۷ به اداره میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی واگذار نمود. خانۀ سلطان القرّائی که علامه جعفر سلطان القرّائی و برادران بزرگوارش آیت الله العظمی حاج میرزا جواد آقا و استاد ادب عرب حاج میرزا علی آقا و پدرش شیخ ابوالقاسم و جدّش شیخ عبدالرّحیم در آن نشو و نما یافته و بالیده اند؛ تاریخ دویست سالۀ ادب و هنر و فرهنگ و فقه تبریز و آذربایجان و ایران را در سینه خود دارد.
بانو ناهید خواجه نصیری – نقّاشی سیاه قلم اثر استاد مجتبی نخجوانی
لیکن خانۀ سلطان القرّائی که بعد از تعمیر و تجهیز جهت مرکز تبریز پژوهی در نظر گرفته شده بود؛ امروز با گذشت سی و شش سال از وفات علامه جعفر سلطان‌القرایی هنوز متعلّقات آن تملیک نشده و اقدامات جانبی آن نیز پایان نیافته است. امید است با آزاد سازی محوطه و متعلّقات آن خانه و با اتمام اقدامات جانبی به شکل آبرومند، خانۀ سلطان‌القرایی به عنوان تاریخ مکتوم دویست سالۀ تبریز در به روی ارباب علم و فرهنگ و ادب بگشاید.
بانو ناهید خواجه نصیری به روز پنجشنبه ۱۸ بهمن ماه سال ۱۳۴۱ در تبریز متولّد شد و به روز سه‌شنبه ۲۳ شهریور ماه ۱۴۰۰ به ۵۹ سالگی در اثنای واگیری کرونا از رنج هستی آسود. پدرش حاج محمّد علی خواجه نصیری پیر فرهنگ آذربایجان، بیش از نیم قرن به آموزش و پرورش و فرهنگ آذربایجان خدمت نمود. مادرش بانو ناهید سلطان القرّائی یگانه فرزند علامه جعفر سلطان القرّائی بن شیخ ابوالقاسم بن شیخ عبدالرّحیم سلطان القرّاء تبریزی است. بانو حاجیه خانم ناهید خواجه نصیری که قلمی نیز در نگارش داشت با واگذاری خانۀ سلطان القرّائی به ادارۀ میراث فرهنگی اثری نیک از خویشتن به یادگار گذاشت.
About Author
